Yeni Okul Dönemi ile Birlikte Çocukların Uyum ve Adaptasyon Sürecini Anlamak

Her eğitim ve öğretim yılının başlaması ile gündeme gelen okula uyum süreci hemen hemen her aile için büyük önem taşıyor. Çocukların uzun bir yaz tatilinin ardından okula geri dönmesi ya da okula ilk kez başlıyor olması, beraberinde olumsuz tepkileri de getirebiliyor.

Okul öncesi dönem (0-6 yaş) çocuğun sosyal, fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişimi açısından önemli bir dönemdir. Çocuk ailesinden sonra okul ile birlikte sosyalleşmeye başlar ve akran ilişkilerini geliştirir.

Çocuğunuz bu dönemde okula uyumsuzluk gösterebilir. Bu süreçte çocuk, ilk güven duyduğu kişi olan annesinden veya ona bakım veren diğerlerinden ayrılmak konusunda zorluk yaşayabilir, okula ve öğretmenine alışmak için zamana ihtiyaç duyabilir. Bu doğal bir süreçtir fakat önemli olan bu durumun süresi ve siz anne babaların davranışlarıdır.

Çoğu okul ve öğretmen bu ortak sorunu yönetebilmek adına okula uyum haftası düzenliyor. Peki, böylesine hassas bir dönemde ebeveyn olarak sizler neler yapmalısınız?

Okula Uyum Süreci Nedir?

Okula uyum süreci, sağlıklı bireyler yetiştirmede hayati önem taşıdığından tüm dünyada davranış bilimleri ile ilgili birçok disiplinin önem verdiği konulardan biri. Okulla ilk kez karşılaşan ya da uzun bir yaz tatilinden sonra başlayan çocuklar bir uyum sürecinden geçer. Okulla ilgili davranış geliştirmek okula uyum için çok önemlidir. Kurallara uyma ve akranlarıyla uygun ilişkiler kurma çocuğun yapması gereken gelişimsel görevlerdir. Okula uyum, çocukların okul ortamındaki ilgi ve rahatlığı, okul bağlılığı ve okul başarısı anlamına gelir. Çocukların okula uyum sürecinin temelinde yetenekleri, becerileri, uyum özellikleri ve kişiler arası çevre yatmaktadır. Okula uyum kavramı, çocukların okul ortamına ilişkin algıları, okul deneyimleri, okul bağlılığı, okula hazır bulunuşluk ve okul performansı dahil olmak üzere çocukların eğitim süreçlerinin diğer yönleriyle ilişkilidir.

Okula uyum süreci bireysel farklılıklar göstermektedir. Kimi öğrenciler baştan itibaren okula tepkiliyken, bir kısmı ilk başlarda uyum gösterip daha sonradan tepki göstermeye başlarlar. Bu tepkiler şunlar olabilir;

• Evden ayrılırken ağlama, kendini yerlere atma
• Fizyolojik bir rahatsızlık yokken baş ağrısı, mide bulantısı vb. şikâyetlerde bulunma
• Anne ve babaya “siz beni sevmiyorsunuz” gibi duygusal baskı yapma
• Aşırı sinirlilik durumu, ortalığı dağıtma, öfke nöbetleri
• Aşırı sessizlik, içe kapanma, uyku, yemek ve tuvalet sorunu.

Okula Uyum Sürecinde Zorluk Yaşayan Çocuklar Nasıl Davranışlarda Bulunabilir?

Okula uyum programı çoğu okul tarafından uygulanan bir süreçtir. Çünkü bazı çocuklar yeni girdiği çevreye kolaylıkla uyum sağlamış gibi görünse de bir süre sonra okula gitmek istemeyebilir. Kaygılı çocuğun okula uyumu da bu aşamada bir hayli zordur. Bu gruptaki çocuklar okula olan tepkilerini en başta ortaya koyarak evden çıkmada, okula girmede ve sınıftaki etkinliklere katılmada zorluk yaşayabilir. Bu uyum sürecinde çocuklar tepkilerini ağlama, nesnelere zarar verme gibi davranışlarla ortaya koyabilir. Bazı çocuklar da bu süreçte sessizleşip içine kapanabilir, yeme, uyku ve tuvalet sorunları yaşayabilir. Bu nedenle okul çağındaki çocuğun psikolojisi ebeveyn ve öğretmen tarafından iyi gözlemlenmelidir.

Çocuğun okula gitmek istememesinde etkili nedenler şunlar olabilir;

• Ayrılık kaygısı yaşaması,
• Belirsizlik ve bilinmezliğin verdiği kaygı,
• Evde okulla/öğretmenle ilgili yapılan olumsuz konuşmalar,
• Çocuğun mizaç özellikleri ( utangaç, kaygılı, hassas olması vb.),
• Aile bireylerinin birbirlerine çok bağlı ya da bağımlı olması,
• Ev içinde hiç kural koyulmaması,  her istediğinin yapılması ve böylece evin okuldan daha cazip gelmesi,
• Çocuğun değişim ve yeniliklerle baş etmekte zorlanması,
• Ebeveynleri tarafından terk edilme korkusu,
• Anne-baba tutumları (Aşırı koruyucu ya da aşırı hoşgörülü ebeveyn tutumları),
• Çocuğun performans kaygısı yaşaması,
• Anne veya babanın hasta olması,
• Yeni kardeş doğumu veya annenin hamile olması,
• Evde kalan kardeşi kıskanma.

Okula Uyum Sürecinde Öğretmenler Ne Yapmalı?

Bu süreçte öğretmen ebeveynlerle karşılıklı iletişim halinde olmalı, sınıfta yaşananları tüm detaylarıyla aileyle paylaşmalıdır. Bu süreçte öğretmen, çocuğun özelliklerini iyi tanımalı, çocuğun gelişim özelliklerini bilmeli ve bu doğrultuda bir yaklaşım sergilemelidir. Öğretmenin uyum süreci ve sonrasında çocuğu olduğu gibi kabul etmesi ve bunu çocuğa hissettirmesi de önemlidir. Öğretmenin hazırlayacağı okul öncesi uyum haftası planı da bu süreci kolaylaştıracaktır. Uyum sürecinde yapılacak okul öncesi uyum haftası etkinlikleri de çocukların katılımı ve alışması adına gereklidir.

Okula Uyum Sürecinde Ebeveynler Ne Yapmalı?

Çocuğun okula uyumunu, ebeveynler olarak, desteklemeniz bu süreçte önemlidir ancak bu destek olumlu olmalıdır ve zorlayıcı olmamalıdır. Okula uyum etkinlikleri hakkında bilgi sahibi olmalı ve bu süreçte çocuğunuza etkinliklere katılımı konusunda baskı yapmamalısınız. Çocuğunuzun yaz döneminde gerçekleştirdiği etkinliklere devam etmesi adına fırsatlar vermeniz de okuldan sonraki dönemlerde önemlidir. Okula hazırlık döneminde okulun açılacağına, okulun çok önemli olduğuna dair vurgulardan da uzak durmalısınız. Bu türden sohbet ve vurgular çocuğunuz iç dünyasında yaşadığı kaygıyı artırabilir. Çocuğunuz bu süreçte okula gitmek istemiyorsa ailenizdeki bireylerin sorumluluklarını anlatmalısınız. Bu süreçte çocuğunuzun duygularını ifade etmesine izin vermeli ve bu duyguları anlayışla desteklemelisiniz. Bunun dışında yapılabilecekleriniz şöyledir:

• Okul ortamına girmek çocuk için eve ait tüm ayrıcalıkları kaybetme anlamı taşır. Çocuğun bu duygusunun farkında olarak ona sakin yaklaşmalı, okulun da en az ev kadar güvenli bir ortam olduğunu anlatmalısınız.
• Okul hakkında çocuğa açıklama yapmak okula uyumunu kolaylaştırır. Çocuğun okulu sevmesi ve uyum sağlayabilmesi için uyum haftasının ilk günlerinde çocuğunuzla birlikte okula gitmeye özen göstermelisiniz.
• Sabahları okula giderken mutlu ve sakin bir tutum sergilemelisiniz. Ebeveyn olarak kendi duygularınızı kontrol etmeniz de ayrıca önemli. Kaygılı bir tutum sergilediğinizde bu tutumunuzdan çocuğunuzun da etkileneceğini unutmayın.
• Çocuğunuzun öğretmeni ile birlikte okulun sınıflarını, etkinlik alanlarını, lavabolarını, yemekhanesini gezmeli ve çocuğunuzu diğer öğretmenler ve idareciler ile tanıştırmalısınız.
• Çocuğunuzun ilk okul günüyse ilk günlerde ona güven ve cesaret veren “Güzel ve eğlenceli bir gün geçireceksin, her şey yolunda gidecek, çıkışta seni alacağım vb. sözler söyleyin. İlk gün sınıfta birkaç dakika bulunmalı, kademeli olarak çocuğun her an sınıfından çıkıp sizi okulda bulabileceği ortak etkinlik alanlarında ve kapıda bulunmalısınız. Çocuğunuz sınıfa kendiliğinden giriyorsa gönül rahatlığı ile bırakın. Fakat sınıfa kendisi giremiyorsa okulun ilk günü olduğu için anne- babalara birkaç dakika izin verildiğini ona belirterek sınıfa girin. Bu süreyi mümkün olduğunca kısa tutmalı ve daha sonra okulun etkinlik alanında veya veli bekleme kısmında olacağınızı ona söyleyerek sınıftan çıkmalısınız.
• İlk günlerde çocuğa fazla soru sormak çocuğun okula uyumunu bozabilir. ona sadece ” Günün nasıl geçti?” diyerek kendisinin size anlatmasını beklemelisiniz.
• Çocuğunuzu asla başka çocuklarla kıyaslamayın.
• Okulda karşılaşacağı sorumlulukları sıralamayın. Bu durum çocukta endişe, korku ve yetersizlik duygusuna yol açabilir. Sorumluluk duygusunu süreç içerisinde kendisinde hissedecektir.
• Okul korkusunun yalnızca onun başına gelmediğini, onun yaşında olan diğer çocukların da bu ve buna benzer korkular yaşayabileceklerini söylemek onu rahatlatacak, yalnız olmadığının farkına varacaktır.
• Uyum sorunları haftanın sonuna doğru azalma gösterecektir. Ancak hafta sonundan sonra (çocuk hafta sonu ailesiyle birlikte geçirdiği için ayrılık kaygısı yaşayacaktır) uyum sorununda bir artış gözlemlenebilir. Bu normal bir süreçtir. Lütfen çocuğa karşı sakin, kararlı ve sabırlı olunuz.

Okul Öncesi Çağında Olan Çocuklar İçin Uyum Süreci

Okula başlamak çocuk için güzel olduğu kadar alışılması gereken farklı bir süreçtir. Bu süreçte çocuklar uyum sağlamada güçlük yaşayabilirler.Bu durumlarda çocuğa yardımcı olabilmek için öncelikle çocuğu zorlayan şeyin ne olduğu bilinmelidir.

Çocuğun uyum sağlamasını güçleştiren nedenler;

• Ayrılık kaygısı yaşaması
• Belirsizlik ve bilinmezliğin verdiği kaygı
• Evde okulla/öğretmenle ilgili yapılan olumsuz konuşmalar
• Çocuğun mizaç özellikleri ( utangaç, kaygılı, hassas olması vb.) 
• Çocuğun değişim ve yeniliklerle baş edememesi
• Aile bireylerinin birbirlerine çok bağlı ya da bağımlı olması
• Ev içinde hiç kural koyulmaması,  her istediğinin yapılması ve böylece evin okuldan daha cazip gelmesi
• Ebeveynleri tarafından terk edilme korkusu
• Anne-baba tutumları
• Çocuğun performans kaygısı yaşaması
• Yeni kardeş doğumu veya annenin hamile olması, evde kalan kardeşi kıskanma

Okula uyumda güçlük yaşayan çocuklarda; okula gitmekte isteksizlik, alt ıslatma, tırnak yeme, öfke nöbetleri, ağlama krizleri, kabuslar, aşırı huzursuzluk, fiziksel şikayetlerden yakınma gibi davranışlar gözlemlenebilir.

NE YAPILMALI ?

• Anne babanın sabırlı, sakin, kararlı, işbirliğine yatkın ve ortak tutuma sahip olması bu süreci kolaylaştıran etkenlerdendir.
• Okula başlamadan önce yapılacak hazırlıklar çocuğun okula uyumunda çok büyük önem taşımaktadır. Çocuk öncesinde duygusal olarak hazırlanmalıdır. Mutlaka evde okulla ilgili olumlu konuşmalar olmalıdır.
• Çocuğun düzenli olarak okula getirilmemesi veya çeşitli sebeplerle okuldan uzak kalması gibi nedenler okula alışma sürecini zorlaştırıcı etkiye sahiptir. Düzenli olarak okula gelinmelidir.
• Okulla ilgili kendisini kaygılandıran sebebin ne olduğu anlamak için çocuk yargılanmadan, tarafsızca dinlenmeli. Sorunun temel nedeni anlaşılmalı,buna göre müdahale edilmelidir.
• Okul seçerken beğenilen okullar çocuk ile birlikte ziyaret edilmeli, çocuğun görüşleri de alınarak okul seçimi yapılmalıdır. Karar aşamasına çocuğun da dahil olması ve öğretmeniyle tanışması çok önemlidir. Okula başlamadan önce oryantasyona katıldıysa o gün okulda nasıl zaman geçirdiği hatırlatılmalı.
• Okulun olumlu yanları anlatılarak çocuğun okula gitmesi özendirilmeli (Örn:  Kişisel ilgisine hitap eden şeylerden bahsetme). Bunun yanı sıra anne-baba kendi okul anılarını da anlatabilir.
• Okula gitmekte kaygı yaşayan çocukla alay edilmemeli, kimseyle kıyaslanmamalı veya baskı yapılmamalı.
• Okula alışma döneminde çocuğun düzeni ile ilgili diğer ritüelleri değiştirilmemeli. Bu dönemde çocuğun hayatında herhangi bir farklılık (bakıcı değişikliği, taşınma, tuvalet eğitimi vb. ) yaratmamaya dikkat etmek gerekir. 
• Okula uyum sürecinde en sevdiği oyuncağını okula götürmesine izin vererek çocuğun kaygısını bir ölçüde azaltmasına yardımcı olunmalı.
• Çocuğun evden ayrılırken stressiz, mutlu ayrılmasına, ev içinde koşturma olmamasına özen gösterilmeli.
• Okul alışverişine çocukla birlikte çıkılmalı tüm süreçlere çocuk dahil edilmelidir.
• Anne-baba olarak yaşanan kaygıları çocuğun yanında konuşmamalı. 
• Çocuk okul hakkında mutlaka bilgilendirilmeli (Eve nasıl döneceği, servis kullanıp kullanmayacağı vb.)
• Eve döndüğünde gününün nasıl geçtiğini sorulmalı ancak ısrarcı olunmamalı ve paylaşmak istediği zaman anlatmasına izin verilmeli. Okulla ilgili kaygı uyandıracak sorular sormaktan kaçınılmalı.
• Çocukla vedalaşma süresi uzatılmamalı. Çocuğa söylenecekler kısa ve net olmalı. Ne de olsa alışır düşüncesiyle asla haber vermeden, hoşça kal demeden gidilmemeli.
• “Ağlarsan veya karnın ağrırsa seni alırım” demekten kaçınılmalı.Öğretmeniyle bağı kuvvetlendirilmelidir.

Uyum sürecinde en önemli nokta ebeveyn tutumudur. Anne-babanın güveni çocuğa da yansıyacak, anne-baba hazır olursa çocuk da hazır olacaktır.Her çocuğun uyum sürecinin birbirinden farklı olduğu unutulmamalı ve çocuğa göre yaklaşım belirlenmelidir. Okula uyum döneminde yaşanabilecek sorunların doğal ve geçici olduğu unutulmamalı. Bu süreçte çocuğa karşı anlayışlı ve destekleyici olunmalıdır.