Güler Psikoloji - Blog

Ebeveynlik Stilleri: Özellikleri ve Çocuk Gelişimine Etkileri

“Ebeveynlik Stili” Nedir?

Ebeveynlik stilleri, ebeveynlerin çocukları ile nasıl ilişki kurduklarını ve çocuk yetiştirmede kullandıkları temel yöntemleri belirten yaklaşımlara denir. Ebeveynlerin çocukları ile kurduğu ilişki çeşidi ve çocuklarını yetiştirirken kullandıkları temel yöntemler, çocuğun ileride kendine yönelik algısını, kuracağı ilişkileri veya kendisine dair neler hissedeceğini etkileyebilecek potansiyeldedir.

İş ebeveynlik olunca her ailenin kendine özgü bir yöntemi vardır. Özellikle kültürel birikimler bu yöntemlerin üzerinde büyük rol oynar. Kültürün tanımına baktığımızda kısaca bir topluluğun paylaştığı sosyal normlar, değerler, dil ve davranışlardan bahsedebiliriz. Bu yapılar bir ailenin oluşma biçimine ve çocukların nasıl yetiştirilmesi gerektiğinde etkilidir. Sonuç olarak ebeveynler kendi kültürlerinden etkilenir ve çocuklarını nasıl yönlendireceği ve onlarla nasıl iletişim kuracağı konusunda farklı yöntemler geliştirirler. Doğal olarak bir çocuğun davranışları, ahlak kuralları ve ilkeleri ebeveynlerinin onları yetiştirme  yöntemleriyle kurulacak bağ ile belirlenir. Özellikle ebeveynler kendi ebeveynlik stillerini ya da nasıl bir ebeveyn olduklarını anlamaya çalışırlarsa, çocuklarıyla daha etkili bir iletişim kurabilirler.

“Ebeveynlik Stilleri” Konsepti ve Kavramı Nasıl Ortaya Çıkmıştır?

Anne babanın tutumlarının çocukların kişilik gelişiminde oldukça önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Ebeveynlik stilleri, psikoloji bilimindeki bağlanma kuramını baz alarak ortaya konmuştur. Bağlanma kuramına ve bu kuram üzerinde çalışan ruh bilimcilere göre, gelecek neslin ruh sağlığında ebeveynlik stilleri ve başarılı ebeveynlik kilit noktalardan biridir.

İhtiyaçlarına duyarlı davranılan ve kendisine uyum sağlayan bir ebeveyn tarafından yetiştirilmiş bir çocuğun, ilerleyen dönemlerde stresten uzak, psikolojik anlamda iyi durumda ve öz-güveni yüksek olma ihtimali yüksektir. Ebeveyn baskı, katı disiplin kuralları veya aşırı koruyucu davranışlar sergiliyorsa bu durum çocukta olumsuz etkilere yol açmaktadır.

Ebeveynlik Stilleri ve Açıklamaları

Ebeveynlik stilleri belirtilen bu sebeplerden dolayı üzerine yoğun çalışmalar yapılan önemli konular arasında yerini almıştır. Bu konuda çalışma yapanlardan birisi olan Baumrind, üç çeşit ebeveynlik stili olduğunu ortaya atmıştır: yetkili, izin verici ve otoriter ebeveynlik. Ancak, 1991 yılında yaptığı bir çalışma ile bu üç ebeveynlik tutumuna bir yenisini ekleyerek bu sayıyı dörde çıkartmıştır.

Bahsettiğimiz bu ebeveynlik türleri aşağıdaki gibidir;

1-Demokratik Ebeveynlik

Demoktratik bir yaklaşıma sahip ebeveynler çocuklarına karşı sıcak ve yakın davranırken aynı zamanda sahip oldukları ve uyguladıkları net kurallar vardır. Bu net kurallar ve sınırlar çerçevesinde çocuklarını bağımsız olma konusunda cesaretlendirirler. Çocukların davranışlarının hatalı olduğu durumlarda onlara hem yol gösterir hem de kontrolü ellerinde tutarlar.

Demokratik ebeveynlerin en çok kullandığı cümle “Bu konu hakkında konuşmak ister misin?”dir. Bu ebeveynlik stilinde yüksek kontrol vardır ama otoriter ebeveynden farklı olarak demokratik ebeveyn koyduğu kuralların sebeplerini çocuklarına açıklar.  Çocuklarının isteklerine karşı hassas, duyarlı ve kabullenicilerdir. Disiplin yöntemlerini bir ceza yöntemi olarak değil çocuğu desteklemek için kullanırlar.

Araştırmacılar bu konuda yaptıkları çalışmalarda, yetkili-demokratik tarzdaki ebeveynlerin çocuklarının;

• Otoriter ve izin verici tarzdaki ailelerde büyüyen çocuklara göre akademik yeterlilik, sosyal konuda gelişim ve öz saygı konularında daha yüksek puanlar aldıklarını ortaya koymuşlardır. Bu sonuçlar benzer çalışmalarda da tekrarlanmıştır.
• Yaptıklan diğer araştırmalarda, 14-18 yaş arası gençlerin akademik yeterliliklerini, problemli davranışlarını ve psikososyal gelişim düzeylerini bahsettiğimiz 4 farklı ebeveynlik stili açısından karşılaştırılmıştır.

Bu çalışma sonucunda ebeveynleri demokratik tarzda olan çocukların akademik anlamda ve psikososyal gelişim düzeyi açısından yüksek puanda, problemli davranış açısından düşük puanda olduğu görülmüştür. Bu çocuklar kendilerinin sevildiği ve dinlendiği bir ortamda büyüdükleri için daha özerk, sosyal yetenekleri gelişmiş, özgüveni yerinde ve sorumluluk sahibi bireyler olurlar.

2-Otoriter Ebeveynlik

Otoriter ebeveynlik stiline sahip ebeveynler çocuklarına karşı daha az fiziksel ve/veya duygusal sevgi ve daha yüksek düzeyde kontrol davranışı göstermektedirler. Bu ebeveynler koydukları kurallara karşı çocuklarından kesin itaat beklerler ve bu kurallar aile içerisinde tartışılmaz niteliktedir. Ebeveynlerinin koyduğu net kurallara uymayan çocuk yüksek ihtimalle cezalandırılır.

Ebeveynler ile çocuklar arasında görüş alışverişi az düzeydedir. 1968 yılında yapılan bir araştırmada, otoriter ailede büyüyen çocukların daha kaygılı, mutsuz ve agresif davranışlar sergileme eğiliminde olduğu görülmüştür.

Türkiye’de daha çok otoriter ebeveynlerin görüldüğü fakat sosyoekonomik düzeyin artışına bağlı olarak demokratik ebeveynliğin de benimsendiği gözlemlenmektedir.

Otoriter ebeveynlerin en sevdiği cümleler “Anne olan benim sen değilsin!” ya da “Yapacaksın çünkü ben öyle istedim!” gibi cümlelerdir. Bu ebeveynler çocuklarıyla herhangi bir tartışmaya girmez, koydukları kuralların sebebini açıklamazlar. Yukarıda da bahsettiğimiz üzere, çocuklarının yaptığı hatalar genellikle cezayla, fiziksel ceza da buna dahil, sonuçlanır ve bu ebeveynlik stilinde düşük yakınlık-yüksek kontrol vardır bu yüzden ebeveynlerin beklentileri o kadar yüksektir ki hataya karşı müsamaha göstermezler.

Bu tür ebeveynlerin çocukları genellikle “efendi” ya da “uslu” olarak adlandırılan çocuklardır. Çünkü ‘yaramazlık’ yapmanın sonucunu bilirler. Böyle durumda çocuklar ya  büyüdükçe otorite figürlerine karşı çıkıp sosyal açıdan eksik kalabilir ya da pasif bir karaktere bürünüp özgüvensiz ve ailesine bağımlı bireyler olabilirler.

3-İzin Verici Ebeveynlik

İzin verici ebeveynlik stiline sahip ebevenyler, çocuklarına karşı çok sıcak davranırlar ve onlardan yaşlarına uygun herhangi bir beklentileri olmaz. Çocuklarına sınır koymakta yetersiz kalmaktadırlar. İzin verici ebeveynler iyi ebeveynliği çocuklarının taleplerine ne kadar izin verdikleri ile değerlendirirler.

Bu ebeveynler, çocuklarına kendi davranışlarını düzenlemelerine izin verici nitelikte yaklaşırlar. Ayrıca çocuklarının saldırganlık gibi olumsuz davranışlarına da kabul edici yaklaşırken çocuklarından görevlerini ve sorumluklarını yerine getirmelerine yönelik daha az talepte bulunmaktadırlar.

Her istediği yapılan bu çocuklar başkalarının sınırlarına saygı duymakta zorlanır. Özgüvenleri ve sosyal becerileri yeterli olsa da büyüdükçe ani karar veren, talepkar, bencil ve öz düzenleme becerisi eksik bireyler haline gelirler.

4-İlgisiz / İhmalkar Ebeveynlik

İlgisiz bir ebeveynlik tarzına sahip ebeveynler çocuklarına karşı sıcak veya yakın değillerdir ve çocukları üzerinde kontrolleri yoktur. Çocuklarının ihtiyaçları ve istekleri konularında oldukça ilgisizdirler. Bu ebeveynler, çocuklarına ayıracak zamanları ve enerjileri yok gibi bir izlenim yaratırlar. Çocuklarının okullarına ya da okul dışı etkinliklerine ilgisizdirler ve çoğu zaman yardım ya da katılım sağlamazlar.

Yapılan araştırmalarda bu ebeveynlerin çocuklarının barınma ve beslenme gibi temel ihtiyaçlarını karşıladığı ama çocuklarına yakınlık göstermediği görülmüştür. Bunun yanı sıra, bu çocukların saldırganlık eğiliminin daha yüksek olduğu ve akademik başarılarının daha düşük olduğu görülmektedir. Erken yaşta alkol ve sigara tüketimine başlama eğilimleri de yüksek olmaktadır.

Ebeveynlik Stillerinin Çocukların Üzerindeki Etkileri Nelerdir?

Ebeveynlik tarzlarının çocukları nasıl etkilediği pek çok çalışmada ele alınmıştır. Ebeveynlik stillerinin çocuklar üzerindeki etkileri aşağıdaki şekildedir;

• Otoriter tarzda ebeveynliği benimseyen ailelerin çocukları itaatkar ve yetkin olur fakat bu çocukların mutluluk ve öz saygıları görece düşük olmaktadır.
• Yetkin-demokratik tarzda ebeveynliği benimseyen ailelerin çocuklarında başarı, mutluluk ve yetenek seviyesinin daha yüksek olduğu göze çarpmaktadır.
• İzin verici ebeveynlik tarzını benimseyen ailelerin çocukları mutluluk ve öz-denetim konusunda sorun yaşamaktadır. Bu çocuklarda otorite ile problem yaşama ve okulda kötü performansa sahip olma eğilimi yüksektir.
• İlgisiz ebeveynliği benimsemiş ailelerin çocukları yaşam alanlarının tümüne dair ölçümlerde düşük puan almakta ve akranlarına göre daha az yetkin olmaktadırlar. Öz-denetim konusunda sıkıntılar yaşayan bu çocukların öz-saygılarının da düşük olduğu görülmektedir.

Helikopter Ebeveynlik: Ebeveynlik Stillerine Yeni Eklenen Kavram

Çocuğuyla aşırı derecede ilgili olan, hayatını çocuğu odaklı yaşayan, bütün planlarını çocuğuna göre yapan ve çocuğunun bütün hayatını da planlayan, yöneten ve çocuğun hayatının neredeyse her noktasına müdahale eden ebeveynler “helikopter ebeveyn” olarak tanımlanmaktadır.

Teknolojinin gelişimine bağlı olarak telefon ve internet aracılığıyla ebeveynlerin çocuklarına her an ulaşabilmeleri, çocuklar üzerindeki kontrolün artışı ve çocukların her an nerede, ne yapıyor olduklarını bilmeleri helikopter ebeveynliğin artışına yol açmıştır.

Ebeveynler Tarafından Benimsenen Ebeveynlik Stilinin Önemi

Ebeveynlerin çocuklarına yönelik tutumlarının çocuğun benlik saygısının gelişiminde önemli etkileri vardır ve benlik saygısı da ruh sağlığı üzerinde oldukça fazla ve önemli bir etkiye sahiptir. Yapılan araştırmalar göz önüne alındığında, çocuklarda ve gençlerde gözlemlenen davranış problemlerinde ebeveynlerin benimsediği ebeveynlik stili ve çocuklarına karşı tutumlarının ve benlik saygısının rolü yüksektir.

Ebeveynler, ilgili ve destekleyici ise gençlerde benlik saygısı daha yüksektir, anne babalarını aşırı koruyucu olarak gören gençlerde ise benlik saygısı genelde düşüktür. Ebeveynlerin çocuk yetiştirmede benimsedikleri tek bir stil olmayabilir. Duruma göre kimi zaman otoriter davranırken kimi zaman ilgisiz olabilirler.

Yapılan araştırmalar, en sağlıklı ebeveynlik stilinin demokratik ebeveynlik olduğunu göstermektedir. Demokratik ebeveynler, sağlıklı davranış örüntüleri ile gerekli olduğunda otorite sağlayarak çocukla olumlu ilişkilerini devam ettirebilirler. Yeterli düzeyde kararlılık, tutarlılık ve ilgi gösterildiği takdirde bir çocuğun ihtiyacı olan şeyler ona sunulmuş olur. Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin olumlu olması çocuğun özerkliğini, öz-güvenini ve öz-saygısını olumlu yönde etkileyecektir ve kendi başına karar verebilme becerisini güçlendirecektir.